بابا یاگا جادوگر اساطیر اسلاو

"بابا یاگا" جادوگر قصه‌ها و افسانه‌های فولکوریک روسی و اسلاویایی است که در بسیاری از قصه‌ها و افسانه‌های سنتی و مدرن دنیا حضور دارد. قدرت‌ها، ویژگی‌ها، محل زندگی و موجوداتی که تحت فرمان او هستند؛ از او کاراکتری رعب‌انگیز و در عین حال جذاب و اسطوره‌ای ساخته‌اند. اغلب تصور می‌شود که بابا یاگا پیرزنی است که به اندازه جنگلی که تحت تسلط اوست؛ عمر دارد. او در کلبه‌ای که بر پاهای مرغ استوار است؛ در جنگلی که آن را قلمرو خود می‌داند، زندگی می‌کند. بر روی چوب جاروی خود پرواز می‌کند و جنگل و اطراف آن را تحت نظر دارد. جادوگری و سحر انجام می‌دهد. کودکان را ربوده و می‌بلعد.

بابا یاگا نه تنها در فرهنگ، هنر و ادبیات روسیه، بلکه در ادبیات و فرهنگ سایر کشورهای اروپای شرقی شناخته شده است و نام او نیز از دو بخش "بابا"، که در بیشتر زبان‌های اسلاوی به معنای پیرزن یا مادربزرگ است، و "یاگا"، که در زبان‌های پروتو اسلاوی به معنی تنبل است، تشکیل شده است و در زبان‌های مختلف تلفظ‌های نسبتاً متفاوتی دارد که رایج‌ترین آن‌ها بعد از بابا یاگا، بابا روجا است.‌

در ادبیات روسیه، کاراکتر بابا یاگا جایگاه ویژه‌ای دارد و او را با کمی تفاوت در نقشش، می‌توان در بسیاری از قصه‌ها و افسانه‌های گوناگون کهن و مدرن روسی یافت. معروف‌ترین قصه روسی که بابا یاگا در آن حضور دارد "واسیلیای زیبا" است. "واسیلیا" دخترکی است که به اجبار نامادری سنگدلش برای گرفتن "آتش جادویی" به کلبه بابا یاگا می‌رود. بابا یاگا برای دادن آتش جادویی به او شرط‌های دشواری قرار می‌دهد اما‌ واسیلیا با کمک یک عروسک جادویی، خدمتگزاران نامرئی و سه سوارکار؛ موفق می‌شود آتش جادویی را به دست آورد و سرانجام با تزار که مجذوب مهارت‌های او شده است ازدواج می‌کند.

همچنین در مجموعه قصه‌های کوتاه "آندری پیلیپیک"، بابا یاگا با اسم مستعار عمه اگنس به عنوان یک آنتاگونیستِ‌ (شخصیت ستیزه‌جو) جزئی حضور دارد و پروتاگونیست (قهرمان داستان) به راحتی او را از سر راه بر می‌دارد. از قصه‌های دیگری که بابا یاگا در آن حضور دارد می‌توان به قصه "جوزف و کوزا" نوشته‌ی "ایزاک باشویس سینگر" (نویسنده امریکایی متولد لهستان) اشاره کرد.‌ در این قصه ظاهر بابا یاگا که از شخصیت‌های اصلی داستان است به خوبی توصیف شده است. او صورتی گرد دارد با بینی قرمز بزرگ و چشمانی تیره و گداخته با کمی ریش و به جای مو نیز بر روی سرش خار وجود دارد. در رمانِ سینگر، بابا یاگا پادشاه سرزمین و الهه‌ای است که ساکنین اولیه لهستان برای او قربانی می‌کنند.

شخصیت بابا یاگا در اغلب قصه‌ها شیطانی و وحشتناک بوده و آنتاگونیست محسوب می‌شود، اما در بعضی قصه‌ها نیز از او به عنوان یک نیروی کمکی برای قهرمان داستان یا راهنمای ارواح گمشده یاد می‌شود. با این که خلق و خوی او در داستان‌های گوناگون، متفاوت جلوه داده می‌شود؛ آنچه در مورد این کاراکتر همیشه ثابت است هوش و درایت سرشار اوست.

"ولادمیر پراپ" (پژوهشگر روسی، مبدع شیوه‌ی ریخت‌شناسی و نویسنده اثر "ریخت‌شناسی افسانه‌های قومی و اجدادی") در مورد این کاراکترِ با قدمتِ افسانه‌های روسی می‌گوید: او اغلب نقش واهب را در قصه ایفا می‌کند (واهب در زبان انگلیسی= donor). واهب در افسانه‌ها شخصیتی تعریف می‌شود که قهرمان اصلی داستان و گاهی اوقات دیگر شخصیت‌های داستان را می‌آزماید و در صورت موفقیتِ شخص مورد آزمون قرار گرفته، وی را با نیروهای جادویی یاری می‌کند.) و این در واقع به این معناست که نقش او پرورنده و مکملی برای قهرمان اصلی داستان است. برای مثال در یکی از قصه‌های روسی به نام "مرگ کاشِیِ فناناپذیر"؛ کاراکتر بابا یاگا به عنوان یک واهب ایفای نقش می‌کند. در این افسانه، قصه از این قرار است که یک شخصیت شیطانی به نام "کاشِی"، زنان جوان و زیبا را طلسم می‌کند و بابا یاگا با دادن یک اسب افسانه‌ای به یکی از شخصیت‌های داستان، پس از آزمودن او، به آن‌ها کمک می‌کند تا کاشِی را سرنگون سازند.

کسانی که به روسیه سفر داشته‌اند حتماً جلوه‌ها و تصاویری از کاراکتر بابا یاگا که در آثار هنری مردمی به تصویر کشیده شده است را مشاهده کرده‌اند. در روسیه وقتی یک عروسک و یا یک نقاشی به شکل یک جادوگر عجیب و ترسناک دیده می‌شود، هر بیننده‌ای می‌داند که تصویری از بابا یاگا را تماشا می‌کند. کاراکتر بابا یاگا نه تنها در ادبیات و هنر کهن روسیه بلکه در ادبیات و هنر مدرن، فیلم‌ها و کارتون‌های روسیه جایگاه شناخته‌شده‌ای دارد.‌ اولین فیلمی که کاراکتر بابا یاگا در آن حضور داشت فیلم "واسیلیای زیبا"‌ بود که توسط "الکساندر رو" ساخته شده است و اولین فیلم ساخته شده در شوروی است که از جلوه‌های ویژه برخوردار است. جالب توجه است که در این فیلم و دیگر فیلم‌هایی که در سال های ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰ ساخته شده است(برای مثال فیلم "مارازکو")؛ یک بازیگر مرد به نام "جورجی میلیار" نقش بابا یاگا را ایفا نموده است.

از دیگر فیلم‌هایی که کاراکتر بابا یاگا در آن به تصویر کشیده شده است می‌توان به فیلم " بارتوک باشکوه " اشاره کرد. در این فیلم بابایاگا کاراکتری مشکل است اما آنتاگونیست نیست. در فیلم"سگ‌های چمنی" ساخته "جان دوگان" نیز بابا یاگا به عنوان یکی از اجزاء طرح اصلی داستان مطرح می‌شود. در فیلم‌های "جک فراست"، "انیمیشن شِرِک برای همیشه"، "اسکوبی دو" و "دختر گمشده" نیز کاراکتر بابا یاگا حضور دارد.‌ همچنین بابا یاگا (اپوس ۵۶) (اپوس اصطلاحی در موسیقی است که به معنی در برگیرنده شماره ردیف آثار هر مصنف به ترتیب تاریخ تصنیف آنها است.) یک شعر سمفونیک است که در سال‌های ۱۸۹۰ تا ۱۹۰۴ توسط "آناتولی لیادوف"(آهنگساز، رهبر ارکستر و معلم روسی) ساخته شده است. این موسیقی در واقع احضار ملامت جادوگر، دسته جاروی او و پروازش بر فراز جنگل را توصیف می‌کند.

کاراکتر بابا یاگا از جذابیت خاصی برخوردار است و از این رو حضور او را فراتر از قصه‌ها و افسانه‌های اسلاوی می‌توان یافت؛ به طوری که در ادبیات اکثر کشورها کاراکترهایی مشابه بابا یاگا، برگرفته شده از شخصیت او و یا حتی خود او مشاهده می‌شود. در سری کتاب‌های "خواهران گریم"، نوشته‌ "مایکل باکلی" که از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ انتشار یافته است، بابا یاگا کاراکتری است که در بخش‌های مختلف داستان حضور دارد و کلبه او که روی پاهای مرغ بنا شده است و سه نگهبان آن نیز به زیبایی توصیف شده‌اند. در فیلم دزد عروسک‌ها، ساخته شده در سال ۱۳۶۸ به کارگردانی محمد رضا هنرمند، نیز شخصیت جادوگر شباهت زیادی به بابا یاگا دارد.

منابع:
Baba Yaga: The Russian Fairytale Witch; She Lives in a House on Chicken Legs!; By Kerry Kubilius, About.com Guide
http://goeasteurope.about.com/od/russianculture/a/Baba-Yaga-The-Russian-Fairytale-Witch.htm
Baba Yaga; From Wikipedia, the free encyclopedia
http://en.wikipedia.org/wiki/Baba_Yaga
نقاشی با موسیقی؛ به نمایشگاه خوش آمدید؛ نوشته شده در‌ دوشنبه دهم بهمن ۱۳۹۰؛ گرد آوری و نگارش: علی امین زاده
http://engineer۲۰۱۰.blogfa.com/post-۴۹.aspx‌
هنر اسلامی؛ فرمالیسم و نئوفرمالیسم؛ نویسنده:ایان کریستی؛ برگردان: راضیه سادات میرخندان؛ یکشنبه ۱۴ فروردین ۱۳۹۰
http://www.ahl-ul-bait.com/farsi.php/page,۱۶۸۰۱A۴۱۷۲۷.html
Vladimir Propp; From Wikipedia, the free encyclopedia
http://en.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Propp
Donor (fairy tale); From Wikipedia, the free encyclopedia
http://en.wikipedia.org/wiki/Donor_(fairy_tale)
The Death of Koschei the Deathless; From Wikipedia, the free encyclopedia
http://en.wikipedia.org/wiki/The_Death_of_Koschei_the_Deathless

نویسنده: مونا بقایی، عضو شورای فرهنگی ایراس